یكی از نقاط ضعف آزمون كارشناسی ارشد مهندسی صنایع در ایران (و شاید بسیاری از رشته‌های دیگر) عدم معرفی منابع دقیق برای واحدهای امتحانی می‌باشد كه این امر ، سردرگمی داوطلبان ورود به مقاطع تحصیلات تكمیلی را به همراه می‌آورد . لیكن ، با گذشت چندین سال از برگزاری آزمون كارشناسی ارشد مهندسی صنایع ، خوشبختانه منابع مهم و مورداستناد در طرح سوالات آزمون ، اندكی متمایز گشته و لذا می‌توان آنها را به عنوان مراجع اصلیتر ذكر نمود . در این نوشتار به معرفی برخی از این كتب می‌پردازم كه منابع عمده مطالعه به شمار می‌آیند و البته در كنار آنها می‌توان از جزوات اساتید دانشگاههای شریف ، پلی‌تكنیك و علم‌وصنعت و سایر كتبی كه در بازار موجود است و از سطح پایینتری برخوردارند ، استفاده نمود ؛ ذكر این نكته را نیز ضروری می‌دانم كه سوالات سالهای پیشین كنكور در هر درسی (مخزن سوالات) مهمترین چراغ راهنما برای شركت‌كنندگان است و از روند طرح سولات در سنوات گذشته می‌توان به اهمیت نسبی هر مبحث در یك درس خاص و نیز نوع سوالات مطروحه پی برد ؛ بنابراین توصیه بر آن است كه حتما تستهای سالهای گذشته را چندین و چند بار مرور نمایید ؛ تردیدی نیست كه درصد بالایی از نكاتی كه در آموزشگاههای كنكور به داوطلبین ارائه می‌شوند نیز از بطن همین سوالات درآمده‌اند ؛ پس از تمرین و تكرار غافل نمانید . نخست از منابع ذیل برای فهم و یادگیری مواد امتحانی بهره گیرید و سپس تستهای تفكیكی كنكورهای گذشته را چندین بار مرور نمایید تا هم ارزیابی از دانش خود به عمل آورده باشید و هم با چگونگی پرسشها آشنا شده باشید .

الف : مقدمه

در طی سالیان اخیر و با جهش كشور به سمت و سوی صنعتی شدن و به موازات آن افزایش درصد جامعه جوان تحصیلكرده در ساختار جمعیتی ایران ، تقاضا برای شركت در آزمون تحصیلات تكمیلی دانشگاهها رشد چشمگیری به خود دیده است . شرایط و خصایص اجتماعی - اقتصادی و فرهنگی خاص حاكم بر ایران در سالهای پس از انقلاب و بویژه پس از جنگ فرسایشی با عراق ،‌ جامعه را به سوی مدرك‌گرایی - و نه دانش‌گرایی - سوق داده است . در باب چرایی و چگونگی پیدایی جو موجود و حاكمیت مدرك‌محوری بر اركان گوناگون زندگی ایرانی ،‌ بحث بسیار است و مجال اندك ؛ لذا در این فرصت ، بر آنم كه به كنكاشی در حوزه تخصصی خویش - مهندسی صنایع - پرداخته و به ارزیابی كارایی آزمون كارشناسی ارشد این رشته در گزینش نخبگان و دانشمندان موردنیاز صنعت كشور اهتمام ورزم .

كلام را با ذكر تاریخچه‌ای كوتاه از مهندسی صنایع در كشور آغاز می‌نمایم ؛ سابقه تاسیس دانشكده مستقلی تحت عنوان دانشكده مهندسی صنایع در ایران به سال 1347 و دانشگاه صنعتی شریف باز می‌گردد ؛ جاییكه قریب چهل سال پیش ، نخستین دانشجویان مهندسی صنایع در كشور برای آشنایی با تكنیكها و مفاهیم این رشته جوان دور یكدیگر گرد آمدند . پس از آن و در سال 1357 بود كه دانشكده مهندسی صنایع دانشگاه صنعتی امیركبیر راه‌اندازی گردید و ده سال بعد ، یعنی به سال 1367 اقدام به پذیرش دانشجو در مقطع كارشناسی ارشد نمود ؛ این سابقه نه چندان دیرپا اما با رشد فراوانی در اقبال صنعت و در نتیجه داوطلبین ورود به دانشگاهها به رشته مهندسی صنایع همراه بوده است .

ب : پایان جنگ تحمیلی و تشدید جدالی به نام كنكور

پایان جنگ تحمیلی و ویرانیهای حاصله از آن در ساختارهای زیربنایی كشور به همراه عقب ماندن از صنعت روز دنیا در نتیجه تمركز بر پیكار با رژیم بعث عراق ، سیاستگذاران و دولتمردان كشور را به نیاز صنعت ایران بر تربیت نیروهای جوان و متخصص بومی ، بیش از پیش واقف ساخت ؛ این نیاز هنگامیكه با افزایش درصد نسل جوان در هرم جمعیتی كشور همراه شد لزوم افزایش ظرفیت پذیرش در دانشگاهها را موجب گردید .

از این پس بود كه جدال داوطلبین در كسب كرسیهای دانشجویی و قبولی در رشته‌های برتر و دانشگاههای معتبرتر ، شدت بیشتری به خود گرفت ؛ موسسات و آموزشگاههای كنكور نیز رشدی قارچ‌گونه یافته و به ابزاری در جهت كسب درآمد عده‌ای قلیل با استفاده از جمعیت كثیر داوطلبان و خانواده‌های آنان تبدیل گردید .

این اما ، پایان مسیر نبود ؛ با رو به پایان نهادن سالهای دهه هفتاد ، پیك جمعیتی داوطلبان ورود به دانشگاهها در مقطع كارشناسی به سوی دوره‌های كارشناسی ارشد روانه شده و جامعه مدرك‌زده و حاكمیت سردرگم و بی‌برنامه كه برای فارغ‌التحصیلان كارشناسی - كه به حق ، مطالبه كار و حرفه‌ای بر حسب تخصصشان می نمودند - راهكاری پیدا نمی‌نمود ، برایشان جز تلاش برای ادامه تحصیل در مقطعی بالاتر ، نسخه‌ای - البته ناخواسته - نمی‌پیچاند .

این رقابت برای كسب شغلی مناسب و درخور در جهت تامین اقتصادی ، هنگامیكه با پارامترهای اجتماعی نظیر ازدواج توامان شد ، به گرهی نه تنها صنعتی كه جامعه‌شناسانه بدل گردید . دغدغه‌هایی نظیر پیشی گرفتن تعداد دختران بر پسران در دانشگاهها ، افزایش سطح توقعات و انتظارات فارغ‌التحصیلان ، بالا رفتن سن ازدواج و مواردی اینچنینی سوژه‌هایی نو در مباحثات جامعه‌شناسان خلق نمود .

در رهگذر گرایش عمومی به تحصیلات تكمیلی ، رشته‌هایی كه از قابلیتهای افزونتری برخوردار بودند بیشتر و بیشتر مورد توجه قرار گرفتند . بازار كار مناسب در زمان حال و آینده ، گستردگی شاخه‌های درون رشته‌ای ، دور بودن از خشكی و عدم انعطاف‌پذیری رایج در رشته‌های فنی- مهندسی در آزمون كارشناسی ارشد مهندسی صنایع ترافیكی سنگین پدید آورد . این ترافیك ، تنها منحصر به مهندسین صنایع نگردید بلكه اقبال فارغ‌التحصیلان سایر رشته‌ها را نیز با هدف اخذ مدرك ارزشمندی چون كارشناسی ارشد مهندسی صنایع با خود به همراه آورد .

ج : مواد امتحانی آزمون كارشناسی ارشد مهندسی صنایع ، موهبت یا معضل ؟!

در چنین شرایطی معیارهای گزینش دانشجویان از اهمیت بسزایی برخوردار است و آنچه كه ذكر آن در این گفتار موردنظر است بحث در همین موضوع است نه دلایل پیدایی شرایط موجود در جامعه از نگاه بالا بودن میزان فارغ التحصیلان بیكار و موارد اینچنینی دیگر كه در فوق بدانها اشاره شد ؛ كه اینها فرصتی دیگر می‌طلبند كه پرداختن به آنها نگارنده و خواننده را از هدف موردنظر خویش در این گفتار دور می‌نماید .

پرسش و در واقع چالشی كه نگارنده سعی بر مطرح نمودن آن دارد این است كه آیا با توجه به آنكه مهندسی صنایع یكی رشته‌های تاثیرگذار بر صنعت امروز جهان و ایران بوده و نقش مهندسین صنایع در واحدها و كارخانجات تولید كالا و ارائه خدمات ، نقشی حساس و كلیدی می‌باشد :

Ø       آیا معیارهای موجود در گزینش دانشجویان تحصیلات تكمیلی این رشته با معیارها و استانداردهای جهانی آن تطابق و همخوانی دارد ؟!

Ø       آیا مواد امتحانی آزمون كارشناسی ارشد مهندسی صنایع ، بهینه انتخاب گردیده‌اند ؟

Ø       آیا آزمون كارشناسی ارشد مهندسی صنایع قابلیت آن را دارد كه خبره‌ترین و مسلط‌ترین فارغ‌التحصیلان كارشناسی را كه آشنا به مباحث ، مفاهیم ، نرم‌افزارها و تكنیكهای مهندسی صنایع باشند را از سایرین تمییز و تشخیص دهد ؟

Ø       آیا مطالعه منابع آزمون ، آن اندازه بر بار علمی پذیرفته‌شدگان می‌افزاید كه در عرصه عمل و كار در صنعت بر كارایی آنان افزوده باشد ؟ آیا منابع موجود چنین بضاعتی را دارند ؟!

Ø       برای خیل عظیمی از داوطلبانی كه موفق به ورود به دوره‌های كارشناسی ارشد نمی‌شوند : آیا مطالعه مواد امتحانی فعلی ذره‌ای بر دانش صنایعی آنها افزوده است تا حال كه قبول نشده‌اند دست‌كم بتوانند از آنچه در این مدت بر روی آن زمان و انرژی نهاده‌اند و به خاطر سپرده‌اند در صنعت و خدمات استفاده نمایند ؟ چند درصد از این اطلاعات خام در عرصه حرفه‌ای و شغلی به كارشان خواهد آمد ؟

Ø       و بسیاری ابهامات و آیاهای دیگر ...

برای اینكه پاسخی برای پرسشهای فوق بیابیم به مرور مواد امتحانی آزمون كارشناسی ارشد مهندسی صنایع در گرایش سیستمهای اقتصادی و اجتماعی می‌پردازم ؛ این گرایش را به این دلیل برای بررسی بر گرایش مهندسی صنایع ترجیح داده‌ام كه فارغ‌التحصیلان سایر رشته‌ها نیز قادر به ورود به دوره‌های آن می‌باشند ؛ لذا چالشهای بیشتری پیرامون آن قابل طرح می‌باشند .

مواد امتحانی آزمون این گرایش را مروری دوباره كنیم :

1-      ریاضی عمومی (2 & 1) (ضریب سه)

2-      آمار و احتمالات (ضریب سه)

3-      تحقیق در عملیات (1) (ضریب دو)

4-      برنامه‌نویسی با كامپیوتر (ضریب دو)

5-      زبان عمومی و تخصصی (ضریب دو)

دنیای امروز مهندسی صنایع سرشار از مفاهیم ، نرم‌افزارها و تكنیكهای نوین این حوزه می‌باشد ؛ در واحدهای صنعتی و تجاری پیشرفته دنیا مهندسین ناآشنا به مفاهیم مدرنی چون تولید چابك ، شش‌سیگمای ناب ، TRIZ ، تعالی سازمانی ، مدیریت ریسك ، مهندسی ارزش ، مدیریت دانش ، مدیریت پروژه چابك ، مدیریت زنجیره تامین ، تحلیل سیستمها و معماری سازمانی ، جایی برای خود متصور نیستند و به خوبی آگاهند كه برای رساندن خود به قطار سریع‌السیر پیشرفت دانش مهندسی صنایع باید از خود تلاش بیشتری بروز دهند .

در چنین جو همواره رو به رشدی ، مبنای سنجش مهندسین صنایع در كشوری چون ایران كه بیش از هر كشور دیگری نیازمند مهندسین متخصص و با دانش روز است ، نه تحلیل سیستمها یا مدیریت كیفیت و پروژه است و نه نگهداری و تعمیرات یا برنامه‌ریزی تولید ؛ نه توانمندی داوطلبان در مهندسی مجدد و معكوس و مهندسی فاكتورهای انسانی مورد چالش قرار می‌گیرد و نه تخصص نرم‌افزاری آنان به آزمون گزارده می‌شود ؛ نه از آنان ، پیرامون مدیریت منابع انسانی پرسشی به عمل می‌آید و نه توانایی آنان را در پیاده‌سازی تكنیكهای بهبودبخش سازمانی به چالش می كشند .

در این آزمون ، نه تنها كوچكترین توجهی به دانش روز مهندسی صنایع اعمال نمی‌گردد بلكه داوطلبان ناگزیرند منابعی را مورد مطالعه قرار دهند كه كمترین دانسته‌های مرتبط با رشته تحصیلیشان را بدانها می‌افزاید . نتیجه آن می‌شود كه فارغ التحصیلان مهندسی صنایع ، نفرساعتهای بیشماری را در راه مرور چندین‌باره انتگرال ، توزیع گاما ، بتا و وایبل و حل مسائل سیمپلكس اصلاح شده به هدر می‌دهند و تنها متخصصین مجرب آگاهند كه یكایك این نفرساعتها در راه پیشبرد صنعت كشور پتانسیل چه تاثیراتی را دارا می‌باشند و چه نیروی انسانی عظیمی در این بین تلف می‌گردد .

با نگاهی بر واحدهای دوره كارشناسی ارشد به نظر می‌رسد توجیه گزینش چنین مواد امتحانی ، تعریف سیستم‌محور این دوره‌ - مهندسی سیستمهای اقتصادی و اجتماعی - ‌باشد ؛ چرا كه واحدهای دوره فوق‌لیسانس نیز مبتنی بر كاركردی صرفا سیستمی از رشته می‌باشد . حتی با پذیرش چنین دلیلی باز هم دو پرسش اساسی ، این توجیه را به چالش می كشد :

Ø       آیا فارغ‌التحصیلان این دوره ، تماما در امر تجزیه و تحلیل سیستمها در عرصه تولید و خدمات كشور وارد می گردند ؟ آیا به تخصصهای دیگری نظیر مدیریت كیفیت ، مدیریت پروژه ، مدیریت تولید نمی‌پردازند ؟!

Ø       آیا برای تربیت مدیران و مهندسین مجرب و متخصص در زمینه‌های فوق ( مدیریت كیفیت ، مدیریت پروژه ، مدیریت تولید و ...) دوره‌های كارشناسی ارشد مجزا و متمایز وجود دارد ؟!

بی‌تردید پاسخ هر دو پرسش منفیست ؛ بدین معنا كه نه می‌توان فارغ‌التحصیلان مهندسی سیستمهای اقتصادی و اجتماعی را محكوم نمود تا به تخصصهای دیگر نپردازند و نه برای این تخصصهای دیگر متخصصین مربوط به همان رشته‌ها در كشور تربیت می‌شود .

از سوی دیگر ، مواد امتحانی این آزمون به فارغ‌التحصیلان سایر رشته‌ها نظیر ریاضی این امكان را می‌بخشد تا با توجه به اندوخته‌های ریاضیاتی قویتر به مصاف فارغ‌التحصیلان مهندسی صنایع برخاسته و كرسیهای كارشناسی ارشد را از آن خود كنند و در نهایت نتیجه آن می‌شود كه در واحدهای صنعتی و تجاری ناگزیر به امر و نهی نمودن نیروهایی می‌شویم كه از كوچكترین تفكر سیستمی و دانش صنایعی برخوردار نبوده و مسیر گروه را در جهت پیشبرد اهداف به كندی می‌كشانند . تردیدی نیست كه سرزنشی بر آنان نیست و نمی‌توان اینگونه فارغ‌التحصیلان را به سبب تلاش در جهت ارتقای سطح تحصیلاتی خود ملامت نمود . مشكل آنجاست كه معیارهای حاكم بر گزینش داوطلبان ناكارامد بوده و قادر به تمییز داوطلبین واجد شرایط حقیقی از سایرین نمی‌باشد .

د : چه باید كرد ؟!

بر اساس دو فرضیه ، دو راه حل متفاوت را می‌توان در نظر گرفت :

فرض اول – تعداد گرایشهای مهندسی صنایع دانشگاههای ایرانی در مقطع كارشناسی ارشد قابل تغییر باشد .

در بسیاری از دانشگاههای برجسته جهان دوره‌های كارشناسی ارشد مرتبط با رشته مهندسی صنایع ، گسترده‌تر و بنابراین تخصصی‌تر و كارامدتر می‌باشند ؛ نمونه‌ای از این دوره‌ها عبارتند از :

1-      كارشناسی ارشد تحقیق در عملیات (Operation Research)

2-      كارشناسی ارشد مدیریت تولید و عملیات (Production & Operation Management)

3-      كارشناسی ارشد مدیریت پروژه (Project Management)

4-      كارشناسی ارشد ساخت و تولید (Manufacturing)

5-      كارشناسی ارشد سیستم (Systems)

تخصصی بودن دوره‌ها امكان آن را می‌دهد تا هم فارغ‌التحصیلان بتوانند بر روی زمینه‌ای خاص ادامه تحصیل داده و به مرحله Expert در آن زمینه نزدیكتر گردند و هم چنانچه نیاز به برگزاری آزمون ورودی باشد ، مواد امتحانی كاراتری را با توجه به موضوع دوره كارشناسی ارشد در نظر گرفت .

با تكیه بر این فرضیه ، وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری ، دانشگاههای صنعتی كشور و سایر اركان مسئول موظفند در راستای تربیت نیروهای تحصیلكرده و متخصص مورد نیاز صنعت كشور ، در پی تعریف دوره‌های تحصیلی جدیدی در مقطع كارشناسی ارشد برآیند .

فرض دوم - تعداد گرایشهای مهندسی صنایع دانشگاههای ایرانی در مقطع كارشناسی ارشد قابل تغییر نباشد .

چنانچه گرایشهای كارشناسی ارشد نیز همانند گرایشهای كارشناسی چندان تخصصی شده نباشند ، در این صورت لازم است تا در مواد امتحانی آزمون ورودی دوره‌های كارشناسی ارشد مهندسی صنایع بازنگری نمود ؛ این امر نیازمند تحقیق و تفحص بسیار است تا مناسبترین مواد امتحانی را بر حسب وظایف مهندسین صنایع در صنعت و واحدهای گذرانده در دوره كارشناسی و سایر پارامترهای موثر تعریف نمود .

درصورتیكه بخواهیم نمونه‌ای – تنها در جهت ذكر مثال – به عنوان مواد امتحانی آزمون ورودی مهندسی سیستمهای اقتصادی و اجتماعی آورده باشیم ، به مواد ذیل اشاره می‌كنم :

1-      برنامه‌ریزی و تحلیل سیستمها (دو واحد)

2-      تحقیق در عملیات (یك واحد)

3-      اقتصاد خرد و كلان (یك واحد)

4-      مدیریت انسان و سازمان (دو واحد)

5-      كنترل كیفیت (دو واحد)

6-      برنامه‌ریزی و كنترل پروژه (دو واحد)

7-      برنامه‌ریزی تولید (دو واحد)

8-      زبان تخصصی مهندسی صنایع (یك واحد)

9-      نرم‌افزارهای عمومی مهندسی صنایع (یك واحد)

ه : متاخره

به هر روی ، سالهاست كه چرخه پذیرش دانشجو از مبادی كنكوری تكرار می‌گردد و توان و زمان شماری از جوانان این مرز و بوم – بی‌آنكه از بازده مناسب برخوردار باشد – به هدر می‌رود ؛ در این رهگذر ، تنها كسانی منتفع می‌گردند كه به اسامی گوناگون و در نقاط مختلف اقدام به تشكیل كلاسهای آمادگی كنكور كارشناسی ارشد كرده و فرمولها و نكته‌های كنكوریی را كه كاربردی جز تا روز برگزاری آزمون ندارند در آستین متقاضیان می‌نهند .

بر سیاستگذاران و متولیان تحصیلات تكمیلی كشور واجب است كه با تشكیل گروههای كارشناسی قوی و زبده نسبت به تجزیه و تحلیل شرایط و اعمال تغییرات لازم در گرایشها و مواد امتحانی آزمون ورودی دوره های كارشناسی ارشد مهندسی صنایع و سایر رشته‌ها – كه دارای نقاط ضعف می‌باشند – اقدام كرده و در جهت تربیت نیروهای متخصص و كارامد به طرق صحیح و اصولی آن مطابق با استانداردها و معیارهای نوین بین المللی گامهای موثرتری بردارند .

هوالصانع

دانش نگهداری و تعمیرات (نت) در طول دوران شكل‌گیری خود دستخوش تحولات گوناگونی بوده است . در این گام به بررسی این روند دگرگونیها خواهیم پرداخت و بر این اساس سیر تاریخی تحولات حوزه نت را به سه دوره اساسی تقسیم می‌نماییم :

1- دوره نخست و BM :

سیر تحولات در دوره نخست تحقیقات نشان می‌دهد که گامهای اولیه در پیاده‌سازی نت در سالهای قبل از جنگ جهانی دوم رخ داده است . در آن ایام صنایع به شکل امروزی مکانیزه نبوده و لذا خرابیها و توقف ناگهانی ماشین‌آلات مشکلی جدی را برای دست اندرکاران امر تولید ایجاد نمی‌نمود ؛ به بیان دیگر ، جلوگیری از بروز عیب در ذهن اکثر مدیران و مهندسین مفهوم نداشته و یا حداقل ضرورتی از این نظر احساس نمی‌گردید . علاوه بر این اکثر ماشین‌آلات و تجهیزات تولیدی از طرح نسبتا ساده‌ای برخوردار بوده و این ویژگی ، کار با آنها را ساده و تعمیرشان را آسان می‌نمود . نتیجه آنکه در آن زمان نیازی به استفاده از نت سیستماتیک احساس نمی‌گردیده و اکثر شرکتها و واحدهای تولیدی و صنعتی تنها در زمانی که دستگاه و یا تجهیزات از کار می‌افتادند ، بازبینی و یا تعمیر آنها را آغاز می‌نمودند ؛ در واقع سیستم نگهداری و تعمیرات به هنگام از کارافتادگی (Breakdown Maintenance) معمول بود .

2- دوره دوم و TPM :

همه چیز در خلال جنگ جهانی دوم به صورتی انفجارآمیز دستخوش تحول گردید . فشارهای ناشی از زمان جنگ ، تقاضا برای انواع محصولات را افزایش داده و این در حالی بود که نیروی انسانی صنایع بشدت کاهش یافته بود ؛ این عامل سبب گردید تا مکانیزاسیون افزایش پیدا نماید . می‌توان سال 1950 را سال رونق طراحی و ساخت ماشین‌آلات مکانیزه نامید و این ایام ، سرآغاز وابستگی صنایع به تجهیزات مکانیزه و اتوماسیون بوده است .

با افزایش روزافزون اتوماسیون مساله شکست و از کارافتادگی ماشین‌آلات نیز از اهمیت بیشتری برخوردار می‌گشت ؛ پس از گذشت چندی روند افزایش خرابیها به گونه‌ای گردید که کمیت و کیفیت تولیدات را تحت‌الشعاع خود قرار داده و اسباب نارضایتی صاحبان صنایع را فراهم نمود . ادامه این روند ناخوشایند ، مدیران و کارشناسان را به فکر چاره و راه‌حلی مناسب برای جلوگیری از روند رو به رشد عیوب نمود .

در این رهگذر سیستم نگهداری و تعمیرات پیشگیرانه (Preventive Maintenance) بعنوان چاره درد و راه‌حلی مناسب در کشور امریکا پیشنهاد گردید و به اجرا درآمد . نیاز صنایع بر تولید محصولات با کیفیت بالا و قیمت مناسب جهت افزایش توانایی رقابت در بازار موجب گردید که استفاده از سیستم PM رونق یافته و در این راستا اجرای تعمیرات و تعویضهای پیشگیرانه دوره‌ای بعنوان موثرترین راه‌حل جهت کاهش خرابیها مورد استفاده قرار گیرد .

در طول دهه 1950 نت پیشگیرانه به تدریج تکامل یافته تا پاسخگوی نیازهای جدید صنعت باشد . در این راستا سیستم نگهداری و تعمیرات بهره‌ور(Productive Maintenance)  در سال 1954 به صنایع آمریکا معرفی گردید . در این سیستم ضمن تاکید بر روی اصلاح خرابیهای اتفاقی و از کار افتادن غیرمنتظره تجهیزات با بهره‌گیری مناسب از علوم آمار و احتمالات و پژوهش عملیاتی ، شبیه‌سازی ، اقتصاد مهندسی ، تئوری صف و نگرشهای تحلیلی ، تکنیکها و مدلهایی برای حالات مختلف انواع دستگاهها و تجهیزات ابداع شد که متخصصین این رشته می‌توانستند کلیه فعالیتها و عملیات نگهداری و تعمیرات را به نظم درآورده و خرابیها را پیش‌بینی نمایند تا جهت نگهداری و تعمیر آنها برنامه‌ریزی انجام پذیرد .

دهه 1960 را می‌توان دهه گسترش استفاده از نت بهره‌ور در صنایع نامید . معرفی نت بی‌نیاز از تعمیر ، مهندسی قابلیت اطمینان و مهندسی قابلیت تعمیر (1962) از نتایج تحقیقات انجام شده در این دهه بوده که در تکامل سیستم نت بهر‌ه‌ور بسیار موثر بوده است .

معرفی سیستم نگهداری و تعمیرات بهره‌ور فراگیر (Total Productive Maintenance) در دهه 1970 از سوی صنایع ژاپنی را می‌توان بعنوان آخرین دستاورد در دوره دوم تحولات نگهداری و تعمیرات نامید . سیستم TPM در حقیقت همان سیستم نت بهره‌ور به شیوه آمریکایی است **که در جهت سازگاری با شرایط صنعتی ژاپن در آن بهبودهایی داده شده است ؛ ابتکار محوری و حساس در اصول TPM این است که اپراتورها خودشان به امور اصلی و اولیه نگهداری و تعمیرات ماشینهای خودشان می‌پردازند . در نت بهره‌ور فراگیر نتایج حاصل از فعالیتهای صنعتی و تجاری به صورت اعجاب‌انگیزی بهبود یافته و سبب ایجاد یك محیط كاری با بهره‌وری بالا ، شادی‌آفرین و ایمن با بهینه‌سازی روابط بین نیروی انسانی و تجهیزاتی كه با آن سر و كار دارند ، می‌گردد .

3- دوره سوم و RCM :

میزان افزایش سرمایه‌گذاری بر روی ماشین‌آلات صنعتی و اتوماسیون از یکسو و افزایش ارزش مالی و اقتصادی آنها از سوی دیگر منجر به آن شد که مدیران و صاحبان صنایع به فکر راهکارهایی منطقی بیفتند که قادر به بیشینه‌سازی طول عمر مفید تجهیزات تولیدی و طولانی کردن چرخه عمر اقتصادی آنها باشد . افزایش میزان اثربخشی ماشین‌آلات ، بهبود کیفیت محصولات در کنار کاهش هزینه‌های نت و عدم خسارت به محیط زیست از جمله مواردی بود که باعث ایجاد تحولی جدید در زمینه نگهداری و تعمیرات گردید .

دست‌آوردهای جدید نت در این دوره عبارتند از :

3-1- معرفی سیستم نگهداری و تعمیرات بر پایه شرایط کارکرد ماشین‌آلات              (Reliability Centered Maintenance) و ترویج استفاده از روشهای CM همچون آنالیز لرزش ، حرارت‌سنجی و ...  

3-2- معرفی و بکارگیری انواع روشهای تجزیه و تحلیل خرابیهای ماشین‌آلات .

3-3- طراحی تجهیزات با تاکید بیشتر بر قابلیت اطمینان و قابلیت تعمیر .

3-4- تحول اساسی در تفکر سازمانی به سمت مشارکت و گروههای کاری .

3-5- معرفی سیستم نگهداری و تعمیرات موثر .  

3-6- معرفی روش نت مبتنی بر قابلیت اطمینان به عنوان روشی جامع جهت تصمیم‌گیری در استفاده صحیح از انواع سیستم‌های نگهداری و تعمیرات موجود ؛ RCM فرایندی است که اولا معین می‌کند چه کاری می‌بایست برای تداوم عمر هر گونه سرمایه فیزیکی انجام شود و دوم آنكه انتظارتی را که کاربران از تجهیزات دارند ، عملی می‌نماید .

در گامهای آتی استراتژیهای گوناگون نت را بیشتر خواهیم شناخت ...

در گام پیشین ، در بیان تاریخچه تحولات نت ، از سیستم‌های گوناگون نت كه در دوره‌های زمانی متفاوت مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند سخن گفتیم ؛ در این گام و گامهای آتی به تشریح بیشتر این استراتژیها خواهیم پرداخت .

از نگهداری و تعمیرات واكنشی  (Reactive  Maintenance)آغاز می‌نماییم :

این استراتژی می‌گوید :

(Fix it after it Breaks)

در این روش بعد از وقوع خرابی نسبت به تعمیر ماشین و بازگشت وضعیت به حالت اولیه اقدام می‌گردد .

در استاندارد  TPMاز این روش با عنوان (Breakdown Maintenance) یاد شده و در ایران نیز عنوان (Emergency Maintenance) برای این روش مورد استفاده قرار می‌گیرد .

همانگونه كه در گام پیشین بیان نمودیم این سیستم در سالهای آغازین تكامل نت مورد استفاده قرار می‌گرفته و بدین سبب با ساختار امروزین ماشین‌آلات و تجهیزات همخوانی چندانی نداشته و معایب زیر را با خود به همراه دارد :

1- كاهش ایمنی کار با ماشین‌آلات .

2- عدم برنامه‌ریزی دقیق تولید به علت بروز مشکلات کمی و کیفی .

3- نیاز به گروه تعمیراتی قوی و آماده به کار .

4- افزایش زمان تعمیرات بعلت مشاهده خرابیهای فرعی .

5- نیاز به ذخیره و انبار کردن وسیع قطعات .

در گام آتی به نگهداری و تعمیرات پیشگیرانه (Preventive Maintenance) خواهیم پرداخت ...

این استراتژی می‌گوید :

(Fix it before it breaks)

Maintain based upon calendar or running time

نگهداری و تعمیرات پیشگیرانه عبارتست از یك روش سیستماتیک برنامه‌ریزی و زمان‌بندی شده جهت انجام کارهای نگهداری مورد نیاز بر طبق برنامه تنظیمی با هدف جلوگیری از فرسایش غیرعادی اجزا ماشین و کاهش توقفات اضطراری ماشین‌آلات .

نت پیشگیرانه بر اساس تناوب اجرای فعالیتها برنامه‌ریزی و اجرا گردیده و به همین دلیل عبارت Time Based Maintenance نیز به این دسته از فعالیتها اطلاق میگردد .

فعالیتهای نت پیشگیرانه عبارتند از :

1- جلوگیری از فرسایش غیرعادی اجزاء ماشین : نظافت ، آچارکشی و روانسازی (روغنکاری و گریسکاری)

2- کاهش توقفات اضطراری : تعمیر و تعویض‌های دوره‌ای مطابق با برنامه زمانی از پیش تعیین شده .

در گام آتی از نگهداری و تعمیرات پیشگویانه(Predictive Maintenance)  خواهیم گفت ...

Maintain based upon known condition

نت پیشگویانه به مجموعه فعالیتهایی اطلاق می‌گردد که جهت تعیین شرایط فنی کارکرد اجزاء ماشین (اندازه‌گیری میزان فرسایش اجزاء) در حین بهره‌برداری انجام گردیده و بر اساس نتایج حاصله از آن ، زمان و نوع فعالیت نت مورد نیاز تعیین می‌گردد .

نت پیشگویانه بر اساس شرایط کارکرد اجزاء ماشین برنامه‌ریزی و اجرا گردیده و به همین دلیل عبارت Condition Based Maintenance نیز به این دسته از فعالیتها اطلاق میگردد .

فعالیتهای نت پیشگویانه(PdM)  عبارتند از :

1-          بازرسی فنی توسط حواس انسانی : انجام بازرسی فنی توسط پرسنل ماهر نت با استفاده از حواس انسانی (همچون بازرسی سر و صدای غیرعادی یا گرم شدن بیش از حد اجزاء)

2-         اندازه‌گیری فرسایش با استفاده از ابزار توسط انسان : بازرسی فنی اجزاء ماشین و اندازه‌گیری فرسایش با استفاده از ابزارهایی همچون ارتعاش‌سنج ، حرارت‌سنج ، آنالایزر روغن . در این روش بازرس PM در فواصل زمانی مشخص و در حین کارکرد ماشین با استفاده از ابزار نسبت به اندازه‌گیری میزان فرسایش اجزاء اقدام و نتایج به دست آمده را با محدوده کارکرد مجاز اجزاء مقایسه می‌نماید . تصمیم جهت ادامه کار ماشین و یا توقف آن جهت انجام فعالیتهای نت بر اساس نتایج حاصله از این تحلیل خواهد بود . در این روش هیچ فعالیت اضافی نت انجام نمی‌گیرد و برهمین اساس عبارت نت اقتصادی نیز به این گروه از فعالیتهای نت اطلاق می‌گردد .

3-         بازرسی و اندازه‌گیری پیوسته توسط ابزار : امروزه استفاده از روش کنترل پیوسته توسط طراحان ماشینهای صنعتی به عنوان روشی جهت جلوگیری از خطاهای برنامه‌ریزی نت مورد توجه قرار گرفته است . فیلترهای هوا مجهز به سنسور هایی جهت تعیین زمان دقیق تعویض فیلتر شده‌اند ؛ برای یاتاقانها سنسورهای حرارتی طراحی گردیده تا زمان دقیق روانسازی آنها مشخص و به اپراتورها اعلام گردد و ... .

 در گام آتی از نگهداری و تعمیرات موثر  (Proactive  Maintenance)خواهیم گفت ...

این استراتژی می‌گوید :

(Don’t just fix it, improve it)

Eliminate defects from all sources; Maximize equipment uptime

نت موثر به مجموعه فعالیتهایی اطلاق می‌گردد که با هدف بهبود وضعیت کارکرد ماشین‌آلات ، کاهش میزان نیاز آنها به اجرای نت و حذف کامل علل وقوع خرابیها انجام می‌گیرد .

در استاندارد نگهداری و تعمیرات بهره‌ور فراگیر (TPM) که از سوی انجمن مهندسین نت ژاپن تدوین گردیده عبارت (Maintenance Prevention) برای نت موثر استفاده گردیده است .

مهمترین روشهای تحلیلی مورد استفاده در سیستم نگهداری و تعمیرات موثر عبارتند از :

RCA :  Root Cause Analysis

&

MFMEA :  Machine Failure Mode and Effects Analysis

فعالیتهای نت موثر عبارتند از :

1- انتخاب ماشین‌آلات و تجهیزات و یا تغییر در نحوه استفاده از آنها بر اساس سوابق نت و                                                                                           تجربیات پرسنل نت و تولید .

2- طراحی مجدد اجزاء ماشین با هدف حذف علل وقوع خرابیها .

3- بازنگری در طراحی ، نصب و نحوه بهره‌برداری از تجهیزات .

در گام آتی از نگهداری و تعمیرات بهره‌ور فراگیر (Total Productive Maintenance) خواهیم گفت ...

همانگونه كه در گامهای پیشین اشاره نمودیم سیستم TPM در حقیقت همان سیستم نت بهره‌ور به شیوه آمریکایی (كه در سال 1954 معرفی شد) است که در جهت سازگاری با شرایط صنعتی ژاپن در آن بهبودهایی داده شده است ؛ ابتکار محوری و حساس در اصول TPM این است که اپراتورها خودشان به امور اصلی و اولیه نگهداری و تعمیرات ماشینهای خودشان می‌پردازند . در نت بهره‌ور فراگیر نتایج حاصل از فعالیتهای صنعتی و تجاری به صورت اعجاب‌انگیزی بهبود یافته و سبب ایجاد یك محیط كاری با بهره‌وری بالا ، شادی‌آفرین و ایمن با بهینه‌سازی روابط بین نیروی انسانی و تجهیزاتی كه با آن سر و كار دارند ، می‌گردد .

از زمانیکه اولین اسناد در زمینه سیستم نت بهره‌ور جامع (TPM) ارائه گردید بیش از سی سال می‌گذرد . نسخه اول سیستم TPM به مدل Nakajima (از بنیانگذارانTPM ) مشهور بوده و تا سال 1989 نیز در اصول پنجگانه آن تغییری داده نشد . 

با تغییر نگرش در سیاستهای کلان TPM ، ویرایش دوم و سوم سیستم مذکور در طول سالهای 1989 تا 1994 توسطT. Suzuki  ارائه گردیده که یکی از ویژگیهای مهم ویرایش سوم افزایش اصول سیستم به هشت اصل زیر می‌باشد :

1- افزایش میزان اثربخشی کلی ماشین‌آلات .

2- اجرای نت خودکنترلی توسط پرسنل خطوط تولید .

3- اجرای نت برنامه‌ریزی شده توسط بخش نگهداری و تعمیرات .

4- برگزاری دوره‌های آموزش تئوری و عملی برای کلیه پرسنل .

5- مدیریت زودهنگام بر روی ماشین‌آلات .

6- استقرار سیستم نت کیفیتی با ایجاد ارتباط بین واحدهای نت و کنترل کیفیت .

7- استقرار نت بهر‌ه‌ور فراگیر در واحدهای پشتیبانی و ستادی نت .

8- مدیریت ایمنی و محیط زیست .